Реферат: Сымон Брага Доктар Скарына ў Маскве

Сымон Брага

Доктар Скарына ў Маскве


«АСАБЛІВА ЦІКАВАЕ ДАСЬЛЕДВАНЬНЕ»

Сымон Брага - псэўданім беларускага эміграцыйнага гісторыка Вітаўта Тумаша. У Беларусі яго мала хто ведае, хоць багаты сьпіс працаў дасьледніка складаюць цікавыя публікацыі і пра паходжаньне назову «Белая Русь», і пра кнігадрукаваньне ў Беларусі ХVІ стагодзьдзя, асабліва пра жыцьцё і дзейнасьць Франьцішка Скарыны. У галіне скарыназнаўства доктар Вітаўт Тумаш увогуле належыць да ліку найбольш дасьведчаных спэцыялістаў з важкай гістарыяграфічнай спадчынай. Пачынаючы з 50-х гадоў у перыодычных выданьнях беларускай эміграцыі (перадусім «Запісах» Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва) адна за другой пабачылі сьвет больш за сорак ягоных публікацыяў, прысьвечаных славутаму першадрукару. Менавіта ён першы пачаў ствараць бібліяграфічны даведнік выданьняў Скарыны ды скарыназнаўчай літаратуры і нарэшце ў 1989 годзе ў ЗША ў беларускай друкарні Міколы Прускага выйшла кніга В.Тумаша «Пяць Стагодзьдзяў Скарыніяны» - найгрунтоўнейшы даведнік па выданьнях Скарыны, публікацыях дакументаў зь яго жыцьця і дзейнасьці ды скарыназнаўчых дасьледваньнях. Кніга годна вяршыла 40-гадовую працу гісторыка. На прэзэнтацыйнай вечарыне ў Ню-Ёрку аўтар прымаў шматлікія віншаваньні ад калегаў з Канады, Нямеччыны, Ангельшчыны, Аўстраліі ды нарэшце з роднай Беларусі.

Вось жа ў падсавецкай Беларусі імя Вітаўта Тумаша ды ягоныя працы старанна замоўчваліся. Дзіўна, але нават вучоныя-скарыназнаўцы тут рабілі выгляд, што проста ня ведаюць яго. Гэтак, ні ў энцыклёпэдычным даведніку «Францыск Скарына і яго час» (1988), ні ў спэцыяльных акадэмічных выданьнях, падрыхтаваных паводле праграмы, прысьвечанай 500-й гадавіне Франьцішка Скарыны, эміграцыйны гісторык нават не ўзгаданы. Выняткам, праўда, былі кнігі расейскага скарыназнаўцы Я.Неміроўскага, што выйшлі ў беларускіх выдавецтвах, аднак той абавязкова напачатку пісаў пра «нацыяналістычныя» і «антысавецкія» пазіцыі Тумаша ды, відаць зыходзячы з гэтага, - пра нізкае навуковае значэньне працаў гэтага дасьледніка. Характэрна, што свой прынцып ацэнкі несавецкай гістарыяграфіі Я.Неміроўскі ясна сфармуляваў яшчэ ў 1978 годзе ў складзенай ім бібліяграфіі па скарыназнаўстве: «Мы лічылі патрэбным адмовіцца ад вопісу паклёпніцкіх у сваёй большасці артыкулаў і зацемак у эмігранцкім друку»...

Шкада, што некаторыя вучоныя вось гэтак «палемізуюць» са сваімі апанентамі, з палітычных матываў нават не ўлучаючы іх працы ў даведнікі, карыстаючыся далёка не навуковымі азначэньнямі. У навуцы ж могуць мець вагу толькі навуковыя аргументы, а не палітычная прыналежнасьць аўтараў.

Адмаўляцца ад скарыназнаўчае спадчыны беларускага эміграцыйнага гісторыка ніяк не выпадае. Апрача грунтоўнай «Скарыніяны», якая абыймае больш за дзьве з паловаю тысячы пазыцыяў, у ягоных публікацыях выказана шмат арыгінальных і каштоўных меркаваньняў. Кепска, што ў Беларусі іх ня ведалі ці рабілі выгляд, што ня ведаюць. Доктар Тумаш, у прыватнасьці, актыўна ўздымаў праблему сапраўднага імя першадрукара і тым часам, калі тут імкнуліся сьцьвердзіць «Георгія», даводзіў, што гэта выдумка, што Скарына зваўся толькі Франьцішкам. Ён першы пачаў пісаць, што ў Вільні Скарына выкарыстоўваў нюрнбэргскія дрэварыты, што прататыпам Скарынавай гравюры з «Кнігі Быцьця» 1519 году быў «Апакаліпсіс» Альбрэхта Дзюрэра, апісаў выяўлены ў Любляне паасобнік «Малой падарожнай кніжкі». (Усё гэта нядаўна прызнаў Я.Неміроўскі ў рэцэнзіі на «Пяць Стагодзьдзяў Скарыніяны».) Ім жа ўпершыню была распрацаваная версія пра маскоўскі пэрыод у жыцьці Скарыны, якая й цяпер ня страціла свае каштоўнасьці, але пра гэта ў нас маўчаць.

Невялікі артыкул «Доктар Скарына ў Маскве» быў напісаны ў 1962 годзе і праз год выйшаў у Мюнхэне ў 2-м нумары «Запісаў» БІНІМ. Бяручы за аснову дыплёматычны дакумент з узгадкай пра спаленьне кнігаў у Маскве ў часе Жыгімонта Старога, апублікаваны яшчэ ў 1862 годзе ў Вене аўстрыйскім гісторыкам Я.Фідлерам, а таксама здагадку чэшскага вучонага Я.Пэрвольфа, што гэта маглі быць кнігі Скарыны, з чым згаджаўся і прафэсар Карлава ўнівэрсытэта ў Празе А.Флароўскі, доктар Тумаш паспрабаваў давесьці, што ў Маскву іх вазіў верагодней за ўсё сам беларускі першадрукар. Добра ведаючы прадмет, ён паказаў гістарычна-культурны кантэкст эпохі Скарыны ды зьвярнуў увагу на ўсё тое, што тады адзьдзяляла Беларусь ад Расеі. Сапраўды, гістарычнае разьвіцьцё гэтых дзьвюх краінаў адпачатку пайшло па розных шляхох. Калі ў Беларусі ў Сярэднявеччы сьцьвярджаліся дэмакратычныя формы грамадзкага і палітычнага жыцьця, што выявілася ў трываласьці вечавога ладу, гуманных і перадавых па тым часе нормах права, кадыфікаваных у Статуты, традыцыі рэлігійна-культурнай талеранцыі, дык у Маскоўскай дзяржаве, наадварот, умацоўвалася таталітарная сістэма ўлады, якая не пакідала ніякага мейсца аўтарытэту права, запанавала нецярпімасьць да іншадумства, неправаслаўя. Нават кнігадрукаваньне тут уводзілася дзяржавай у мэтах кантролю над грамадзтвам, кананізацыі слова і думкі, тады як у Вялікім Княстве кнігі друкаваліся дзеля выхаваньня й асьветы люду паспалітага. Аўтар слушна адзначае галоўнае, чым ужо тады Беларусь і Маскоўшчына «розьніліся кардынальна», - мэнтальнасьць народаў, іх «духовую дый культурную існасьць». Прыклады, прыведзеныя ім, сапраўды яскрава сьведчаць, што ў культурна-цывілізацыйным плане гэта былі два розныя сьветы. Калі для Вільні цалкам нармальнай зьявай была прысутнасьць каталікоў і ксяндзоў у праваслаўных брацтвах, дык для Масквы - паленьне заходніх лекараў, асуджэньне запрошанага Максіма Грэка на доўгія гады астрогу за «чары» і «жыдоўскія гарэзіі». Хіба маглі там па-іншаму сустрэць Скарыну, гуманіста і прадстаўніка тыпова эўрапейскае культуры.

Як гісторыку В.Тумашу цяжка закінуць нешта сур'ёзнае. Яго найбольш прынцыповыя, на першы погляд недастаткова аргументаваныя, тэзісы, выказаныя ў гэтым артыкуле, цяпер лёгка пацьвярджаюцца шэрагам новых матэрыялаў. Гэта, у прыватнасці, тычыцца характарыстыкі Беларусі як рэгіёну сінтэзу грэцка-візантыйскіх і заходне-лацінскіх традыцыяў, выказваньня пра канфэсійны «спакой і суладзьдзе» ў Вялікім Княстве да другой паловы ХVІ стагодзьдзя. Асаблівай увагі заслугоўвае, бадай, упершыню ў беларускай гістарыяграфіі сфармуляваная думка пра мясцовыя карані талеранцыі, якая «вырасла із свае радзімае глебы й традыцыяў».

У працу «Доктар Скарына ў Маскве» можна ўнесьці хіба колькі дробных удакладненьняў. Гэтак, віленскі пэрыод дзейнасьці Скарыны пачаўся не з «Апостала» ў 1525 годзе, а выданьнем «Малой падарожнай кніжыцы» на тры гады раней. Гэта было высьветлена ўжо пасьля выхаду працы В.Тумаша. Само выданьне, дарэчы, правільней называць «Малой падарожнай кніжкай», а не «кніжыцай». Аўтар, зразумела ж, перабольшвае, калі піша, што ў 1550-х гадох паны-рада Вялікага Княства Літоўскага, у прыватнасьці Радзівілы, былі «найбольш уплывовыя» ў сэнаце. Агульнага сэнату да Люблінскай вуніі наагул не існавала. Не зусім дакладны ён і там, дзе піша, што ў 1520 годзе ваенныя дзеяньні паміж Вялікім Княствам і Масквой ужо спыніліся: таго году ўзімку палкі ваяводы В.Гадунова яшчэ заўзята пустошылі паўночную Беларусь. Аднак усё гэта не кранае сутнасьці дасьледваньня й зусім не зьмяньшае яго каштоўнасьці. Адзначаныя недакладнасьці былі ў значнай ступені абумоўленыя тагачасным роўнем разьвіцьця навукі.

Бадай, першым артыкул «Доктар Скарына ў Маскве» ацаніў выдатны скарыназнавец А.Флароўскі, зь якім В.Тумаш доўгі час ліставаўся. «Мае сьціплыя меркаваньні аб магчымасьці зьвязаць тэкст Фідлера са Скарынам Вы дапоўнілі шэрагам вельмі цікавых здагадак і дапушчэньняў ды стварылі зьмястоўны «маскоўскі эпізод» біяграфіі Скарыны», - напісаў ён беларускаму гісторыку ў 1966 годзе. А праз тры гады ў артыкуле «Скарына і Масква», апублікаваным у Ленінградзе, А.Флароўскі назваў працу В.Тумаша «асабліва цікавым найноўшым дасьледваньнем» у галіне скарыназнаўства ды пагадзіўся з яго асноўнымі тэзісамі. Пражскі прафэсар выказаў адно некалькі перасьцярогаў, сярод якіх галоўным быў сумнеў, ці сапраўды сам Скарына паехаў да Масквы, ці гэта рабіў купец Багдан Онкаў. Аднак В.Тумаш па якім часе яшчэ раз вярнуўся да пытаньня асобы таго, хто езьдзіў у Маскву, і адвёў сумневы: грамата 1553 году дастаткова пэўна кажа, што да Масквы езьдзіў чалавек, «які кнігі Бібліі выдаваў» (гл. «Паленьне кнігаў Скарыны ў Маскве» Сымона Брагі ў «Запісах» БІНІМ за 1974 год). Значыць, версія з купцом тут адпадае.

Усьцешаны падтрымкай такога аўтарытэту ў скарыназнаўстве, як А.Флароўскі, доктар Тумаш спадзяваўся, што «маскоўскі» эпізод з жыцьця і дзейнасьці Скарыны нарэшце возьмуць пад увагу менскія дасьледнікі. Аднак памыліўся. Быццам трыццаць гадоў назад як сам эміграцыйны гісторык, гэтак і ягоныя працы ў Беларусі застаюцца практычна невядомыя. Афіцыйная гістарыяграфія тут іх проста ігнаруе. У акадэмічным выданьні полацкі протагерэй М.Уляхін зноў даводзіць, што сапраўднае імя Скарыны - Георгі, і дактары навук цытуюць яго... У найноўшай кнізе знанага айчыннага скарыназнаўца Г.Галенчанкі «Францыск Скарына - беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар» (Менск, 1993) нарэшце ўзгаданы шэраг працаў В.Тумаша, але з адпаведнай, далёкай ад праўды характарыстыкай. І хоць аўтар спасылаецца таксама на артыкул «Доктар Скарына ў Маскве», ён нічога не кажа пра асноўную ідэю гэтай працы, пра тое, што менавіта Тумаш абгрунтаваў версію «маскоўскага» эпізоду ў жыцьці Скарыны. Усё гэта, вядома ж, ня робіць гонару нашай афіцыйнай навуцы.

^ Генадзь Сагановіч

1

Тыповым дзеячом пары эўрапейскага рэнэсансу быў доктар Франьцішак Скарына ня толькі культурнымі зацікаўленьнямі й дзейнасьцяй, але й сваёй ахвотай да падарожнічаньня. Гісторык Міхайла Грушэўскі празваў яго за гэта «вандроўным гуманістым»[1]. У гэтай мянушцы шмат праўды, бо вандроўны нахіл у Скарыны выявіўся навет і ў ягонай выдавецкай працы. Адна із складзеных ім і ў Вільні надрукаваных кнігаў мае гэткі характэрны назоў: «Малая падарожная кніжыца». Задуманая як рэлігійны спадарожнік і практычны даведнік людзям ў дарозе, сваім укладам і зьместам яна нагадвае пашыраны тады на Захадзе тып кнігі Liber viaticus. Выдадзеная зручным малым фарматам, «Падарожная кніжыца» зьмяшчае псалтыр, рэлігійныя сьпевы, малітвы (між імі й малітву за «ў пуць ідучых і па моры плаваючых»), пасхаліі, каляндарны інфарматар зь весткамі пра сьвятцы, пра даўжыню дня й ночы ў розныя поры году, пра гадавы кругаварот сонца праз сузор'і задыяка, пра фазы месяца, «гібель месяцаву» і «зацямненьне сонцава».

Як ягоны жыцьцяпіс паказвае, па сваёй натуры Скарына быў чалавекам энэргічным, станаўкім, рухавым, і праблема адлежнасьці ці прасторы наагул як нейкае перашкоды ягоным задумам і плянам у яго не існавала. Ні далячыня, ні тэрытар'яльныя сувэрэнітэты, ні дзяржаўныя межы выдаўцу «Падарожнае кніжыцы» ня былі замінаю на толькі паважнаю, каб іх варта было браць на ўвагу наагул. У патрэбе карыстаўся ён з адмысловых «дарожных лістоў» - Litterae Passum, - што функцыяй сваёй нагадвалі сучасныя замежныя пашпарты. Копія аднаго такога дарожнага ліста, выстаўленага доктару Скарыне гэрцагам прускім Альбрэхтам, захавалася[2]. Свабодзе Скарынавай вандроўнай рухавасьці спрыяла, напэўна, й ягоная шырокая веда эўрапейскіх моваў.

Паводля сваёй мэнтальнасьці й сувіта дакторскай адукацыі (меў ён два дактараты: навук лекарскіх і філязафічных «навук вызваленых») Скарына пачуваўся поўнапраўным грамадзянінам заходняэўрапейскага цывілізацыйнага сьвету і ў межах гэтага сьвету чуўся ўсюдых дома, а часам - нават і лепш як у сябе дома, на што паказвае хоць-бы факт, што пры канцы свайго жыцьця доктар Скарына асеў у далёкай ад ягонай бацькаўшчыны, хоць і ня чужой яму паводля папярэдняй тамака бытнасьці дый выдавецкай дзейнасьці, чэскай Празе.

Дый у Скарынавай падарожнай рухавасьці выявіўся ня толькі неспакойны, пытлівы дух рэнэсансавае пары. Мела гэтая зьява й свае сацыяльна-эканамічныя карэньні. Скарына паходзіў з бойкага, багатага полацкага купецкага роду, роду, што займаўся гандлем шырокага фінансавага й тэрытар'яльнага размаху. З маскоўскіх актаў ведама, што ўжо бацька Франьцішка, Лукаш Скарына, каля 1492 году меў канфлікт і, відавочна, гандлёвыя дачыненьні з купцамі маскоўскімі[3]. Брат-жа доктара Іван, як сьцьвярджаюць акты, вёў гандлёвыя справы з купцамі Вільні, Рыгі[4], Львова[5], Варшавы[6]. У Гданску жыў Іванаў сын Раман. У Пазнані была гандлёвая база Івана Скарыны з аграмаднымі складамі, у якіх пасьмертным вопісам было сьцьверджана 50.000 скураў. Брату Івану ў Пазнань доктар Скарына дастаўляў у большай колькасьці ліёнскае сукно[7].

Дык род Скарынаў на пачатку ХVІ стагодзьдзя быў увязаны ў шырокі, міжнароднага характару й засягу гандаль, гандаль, што сваімі апэрацыямі ахопліваў колькі краінаў і дзяржаваў цэнтральнае й усходняе Эўропы. Зразумела, што ўдача гэтага гандлю шмат залежыла ня толькі ад купецкае ініцыятывы, але й ад руху, разьездаў. І дзеля гэтага вось падарожнічаньне ў сям'і Скарынаў ня было нейкім нязвычайным, рэдкім здарэньнем, а больш прафэсійнаю радавою традыцыяй дый штодзённаю купецкаю звычкаю. Калі каму патрэбнаю й карыснаю была Скарынава «Малая падарожная кніжыца», дык найперш ягоным суродзічам-купцом, сацыяльна-эканамічнай клясе, зь якое вырас сам Скарына дый да якое належылі бурмістр сталічнага места Вільні Якуб Бабіч і купец-фінансіер Багдан Онкаў-Анкевіч, якія спрыялі Скарыне ў ягонай выдавецкай дзейнасьці «для дабра й пажытку люду паспалітага» ідэйна дый падтрымлівалі яго ў гэтым і маральна, і матар'яльна. Дый хоць доктар Скарына паходзіў сам з сацыяльнага асяродзьдзя, падарожжы ў якім былі надзённаю прафэсійнаю зьяваю, рухавіком ягоных падарожжаў былі не матывы эканамічныя, а культурна-ідэйныя. У краі Захаду малады Скарына кіраваўся ў пошуках вышэйшае, унівэрсытэцкае асьветы й веды. Ягоныя-ж пасьлейшыя пераезды зьвязаныя былі найперш зь дзейнасьцяй, прысьвечанай выдаваньню «люду паспалітаму» кнігаў дый іх пашырэньню.

Далёка няпоўна, усяго толькі эпізадычна раскрыты летапіс жыцьця й дзейнасьці Франьцішка Скарыны, сьцьвярджае пэўную яго бытнасьць - памінаючы Вільню дый родны Полацак - у местах Кракаве дый Пазнані ў Польшчы найменш па два разы, у чэскай Празе найменш двойчы таксама і па разе ў Капэнгазе, італьянскай Падуі, прускім Каралеўцы. Даўжэйшы час адкрытым заставалася пытаньне, ці пад час сваіх жыцьцёвых вандраваньняў доктар Скарына крануў і землі суседняе Вялікаму Княству Літоўскаму Маскоўшчыны. Сама адлегласьць - каля 800 км ад Вільні, а 600 км ад Полацка да Масквы - гэткаму гуманісту-непаседзе пэўне-ж ня мела аніякога значаньня. У сваім жыцьці адбываў ён падарожжы і шмат далейшыя. Сама траса з Полацка да Падуі й назад мае даўжыню каля 3000 км. Дык адлегласьць трэба браць найменш на ўвет разважаючы аб тым: важыўся Скарына наведаць Маскву ці не. Існавалі іншыя й паважныя прычыны, што маглі стрымліваць яго ад такога падарожжа. З другога боку, былі й справы, якія мусілі піхаць яго да таго, каб у Маскву ўсё-ж зазірнуць. Тое й другое ў далейшым тут і разгледзім.

2

На думку аб падарожжы ў Маскоўшчыну Скарыну маглі наводзіць найперш чыста практычныя меркаваньні - спроба знайсьці шырэйшыя рынкі збыту для выдадзеных праваслаўных рэлігійных кнігаў, рынкі, якія паза межамі Вялікага Княства Літоўскага існавалі якраз на ўсходзе. Хоць матывы перакладаў кнігаў Бібліі на беларускую мову й іх друку для «люду паспалітага» у Скарыны былі бясспрэчна патрыятычна-ідэйныя і хоць кнігі былі прызначаныя ў першую чаргу для ягонае-ж бацькаўшчыны Беларусі, тым ня менш яго, як выдаўца, не магло ня цікавіць пытаньне магчымасьці далейшага іх пашырэньня[8], хоць-бы для тога, каб за выручаныя грошы праводзіць далей шырака задуманае выдавецтва, а найперш - давесьці да завяршэньня справу выданьня ўсіх кнігаў перакладзенае ім Бібліі.

Доктару Скарыне магло карціць і выясьніць магчымасьці наладжаньня друкарскае справы ў самой Маскве. Як ведама, з тых ці іншых прычынаў ягонае выдавецтва ў Празе, а пасьлей у Вільні абарвалася. Маскоўскае-ж княства ў Скарынаву пару вырасла ўжо ў вялікую дзяржаву й прастораю, і сваім, блізу вылучна праваслаўным паводля веры, жыхарствам. Маскоўскія князі да пачатку ХVІ стагодзьдзя ня толькі здолелі атрэсьціся ад татарскага ярма, але пасьпелі ўжо самі падбіць Вялікі Ноўгарад (1480 г.), Пскоў (1510 г.) дый захапіць ад Вялікага Княства Літоўскага Смаленск (1514 г.). Дык ня дзіва, калі Скарыне магло выдавацца, што якраз на ўсходзе, у Маскоўшчыне, ляжаць адлогам вялізарныя прасторы для піянерскае культурнае дзейнасьці ў галіне праваслаўнага рэлігійнага друку.

Маглі ў доктара Франьцішка Скарыны паўстаць зацікаўленьні Масквою й як месцам практычнага прытарнаваньня свае мэдычнае прафэсіі. Палажэньнем і працаю ў Вільні Скарына выразна ня быў задаволены й ён шукаў іншага, новага асяродзьдзя для прытарнаваньня свае шырокае веды. Пра гэта нам сьветчыць ягоны выезд вясною 1530 году да Каралеўца дый кароткатрывалы эпізод ягонага тамака прабываньня на двары прускага гэрцага Альбрэхта[9]. Аб гэтым-жа гаворыць і тое, што пазьней доктар Скарына пакінуў Вільню назаўсёды дый асеў на становішчы батаніка-садоўніка караля Фэрдынанда І у чэскай Празе[10]. А.В.Флароўскі дапушчае, што Скарына мог зацікавіцца Масквою й з гандлёвага гледзішча[11], бо-ж сяньня ведама, што, побач лекарскае прафэсіі дый друкарска-выдавецкае справы, у патрэбе ён ня чураўся й свайго радавога занятку - гандлю. Сьветчаць аб гэтым дакумэнты, на якія ў дваццатых гадох гэтага стагодзьдзя натрапіла ў пазнанскіх меставых актах М. Вайцяхоўская. Тамака адзначана, што доктару Скарыне ягоны брат Іван быў вінаваты за дастаўленае ліёнскае сукно 11 коп літоўскіх грошаў[12].

Дык было шмат прычынаў, якія маглі накіроўваць увагу Скарыны да справы падарожжа на ўсход, у Маскоўшчыну. З другога-ж боку, магло паўставаць перад ім і яшчэ больш вельмі паважных засьцярогаў супроць такога падарожжа. Найперш, само асяродзьдзе тагачаснае Маскоўшчыны, што ледзь пасьпела вылузацца з татарскага ярма, было гэтак адрозным ад культурна-духовага жыцьця ў Вялікім Княсьцьве Літоўскім, што, калі толькі Скарына ўсьведамляў сабе гэта, падарожжа да Масквы яму, гадунцу тагачасных культурна-інтэлектуальных цэнтраў Эўропы, мусіла-б выглядаць вельмі рызыкоўным. Факт сяньня добра ведамы, што шпаркаму тэрытар'яльнаму росту Маскоўскае дзяржавы канца ХV - пачатку ХVІ стагодзьдзяў дый скрысталізаванай ужо тады яе вялікадзяржаўнай мэце стацца «трэйцім Рымам» - зусім «не адказвала нутраное інтэлектуальнае разьвіцьцё, край быў пазбаўлены ўсякае асьветы й сяродкаў да яе... Асьвета народу і ў ХVІ і ХVІІ стагодзьдзях застаецца на самай прымітыўнай ступені, блізу зусім не існавала». У тагачаснай Маскоўшчыне навет «складаецца перакананьне, што асьвета ня толькі не патрэбная, але можа й пашкодзіць...»[13]

У вадваротнасьць Вялікаму Княству Літоўскаму, якое, асабліва ад пачатку ХVІ стагодзьдзя, знайходзілася ў беспасярэднім жывым засягу культурных працэсаў заходняэўрапейскага цывілізацыйнага кругу, тагачасная Маскоўшчына бытавала й далей паза эўрапейскім духовым сьветам. Як сьцьвярджае чэскі гісторык Пэрвольф, «...да Пётры Вялікага на Маскоўшчыну ўва ўсёй Эўропе глядзелі як на гаспадарства, што стаяла вонках іншых эўрапейскіх дзяржаваў»[14]. І гэтае «вонках» разумелася й палітычна, і культурна. Гэткі пагляд на Маскоўшчыну быў пашыраны найперш у Скарынавую пару, у часы, калі Маскоўскае княства ў кажнай галіне свайго бытаваньня зраджала звычкі, вякамі перанятыя ад татарскага складу й ладу жыцьця.

Яшчэ ў канцы ХV стагодзьдзя аб грубой жорсткасьці маскоўскіх звычаяў трагічна пераканаліся два заходняэўрапейскія лекары. Каля 1485 году ў Маскве знаходзіўся лекар «Немчын Антон», якога маскоўскі князь Іван ІІІ меў быццам у васаблівай пашане. Дый давялося лекару гэтаму лячыць раз татарскага князя Каракучу. Лячэньне не ўдалося, хворы памёр. Князь Іван выдаў тады лекара Каракучаваму сыну. Той хацеў адпусьціць яго за вялікі выкуп. Дый Іван ІІІ на гэта не згадзіўся, а загадаў лекара забіць. У выніку татары завялі Немчына Антона пад Маскварэцкі мост і там, як кажа летапісец, «зарезали ножем как овцу». Прысутнага тады ў Маскве італьянскага інжынера-архітэкта Арыстотэля Фіоровантэ, якога вялікі князь запрасіў для будовы цэркваў і перабудовы Крамля, трагэдыя лекара Антона гэтак напалохала, што той пачаў маліць Івана ІІІ адпусьціць яго назад у Італію. За гэта вялікі князь загадаў схапіць яго дый аграбіць[15]. Падобнае неўзабаве здарылася й зь іншым лекарам. У 1490 годзе захварэў на ламату ў нагах сын вялікага князя, малады вялікі князь Іван. Быў гэтым часам у Маскве лекар «майстра Лявон Жыдовін» з Вэнецыі. Лячыць сына князь загадаў яму. Майстра Лявон лячыў, як мог - прыкладаў да цела шклянкі з гарачаю вадой, даваў хвораму піць лекі. Дый стан пацыента, заміж лепшаць, горшаў, а хутка ён і памёр. Тады Іван ІІІ загадаў лекара схапіць і кінуць у цямніцу. Калі-ж ад сьмерці князевага сына мінула 40 дзён, майстру Лявона завялі на маскоўскую плошчу Балваноўку й тамака адсеклі яму галаву[16]. Падобныя факты, пэўне-ж, не маглі быць заахвочваючымі для Скарыны, самому лекару, да падарожжа да Масквы. А пра незавідную долю лекараў у Маскве Скарына мог чуць яшчэ ў гады свайго юнацтва ў ня гэтак далёкім ад Масквы Полацку, зь якім, нягледзячы на частыя тады войны Маскоўшчыны зь Вялікім Княствам Літоўскім, усё-ж існавалі гандлёвыя дачыненьні.

Да Скарыны мог дайсьці слых і пра ня менш трагічны лёс і першага ведамага друкара, што адважыўся накіравацца ў Маскоўшчыну. Паводля актавых і летапісных вестак маскоўскіх і нямецкіх, у 1493 годзе паехаў да Масквы, з мэтаю наладзіць тамака друк, ведамы тады любэцкі друкар Баўтрамей Готан. Пра нейкія практычныя вынікі ягоных друкарскіх плянаў у Маскве ў гісторыі няма ніякіх сьлядоў. Але ведама затое, што ўжо праз паўтара года, у годзе 1495, Баўтрамея Готана зьвінавацілі ў гарэзіі, аграбілі й - утапілі[17]. Пра долю лекароў і друкара Готана, трагэдыі якіх разыгрываліся ў Маскве яшчэ ў гады Скарынавага маленства, мог ён ведаць, мог і не. Але мусіў ён чуць і знаць пра іншыя, пазьнейшыя факты яскравае неталяранцыі й грубое жорсткасьці, якіх дазналі ў Маскве чужынцы ўжо ў пару Скарынавае сталасьці дый ягонае бытнасьці ў Вільні.

У Маскве ў тую пару ня было нікога, хто-б разумеў пагрэцку дый мог перакладаць з мовы грэцкае на царкоўнаславянскую патрэбныя рэлігійныя кнігі, найперш - палемічныя кнігі супроць «латыніян». Князь Васіль Іванавіч зьвярнуўся таму з просьбаю да манахаў ведамае Афонскае гары ў Грэцыі, каб тыя прыслалі перакладніка. У выніку гэтага ў 1518 годзе да Масквы на «часовую» перакладніцкую працу прыяжджае Максім Грэк. Быў гэта чалавек строгае асцэтычнае маралі й высока адукаваны. Хоць дактаратаў і ня меў, але, як і Скарына, вучыўся ва ўнівэрсытэтах Італіі, студыяваў там клясычныя мовы дый царкоўную й філязафічную літаратуру, слухаў у Флярэнцыі палкія прамовы фанатычнага Саванаролі. Максім Грэк хутка справіўся з даручэньнем перакласьці «Талковы псалтыр» і хацеў варочацца назад у Грэцыю. Дый князь Васілій яго не адпускаў, а вымагаў перагляду й выпраўленьня царкоўнаслужэбных кнігаў і больш перакладаў.

Колькі год пасьлей, якраз вясною 1525 году, калі ў Вільні доктар Скарына ўзводзіў верставы стоўп культурнае гісторыі Беларусі, выпускаючы ў сакавіку месяцы зь першае на беларускай зямлі друкарні першую кнігу «Апостала», - у Маскве, у красавіку-травені таго-ж году, саборам судзілі найбольш асьвечанага тамака чалавека - Максіма Грэка. Вінавацілі яго ў «еллінскіх» дый «жыдоўскіх ерасях» і «чарах», а на довад гэтага прыводзілі памылкі, зробленыя ім пры перакладзе рэлігійных кнігаў і выпраўляньні кнігаў літургічных, хоць недакладнасьці гэтыя відавочна й лёгка паясьняліся слабою ведаю Максіма Грэка царкоўнаславянскае мовы дый звычайнымі памылкамі пісцоў. Максім Грэк да віны ня прызнаваўся, каяцца ня каяўся, а, наадварот, сваю справу яшчэ яўна пагоршыў тым, што перад саборным судом выказаў сумляваньне ў аўтакефальнасьці й прававернасьці маскоўскае праваслаўнае царквы. Ягоным галоўным перасьледнікам і супраціўнікам быў тагачасны маскоўскі мітрапаліт Даніла. Сабор засудзіў Максіма Грэка на манастырскае зьняволеньне. Князь Васіль прысуд пацьвердзіў, і няўдатны перакладнік быў сасланы ў Валакаламскі манастыр дый кінуты тамака ў цямніцу «обращення ради и покаяния, и исправления», із строгаю забаронаю перапісвацца зь кім-небудзь і наагул пісаць. Шэсьць год пасьлей, у 1531 годзе, яго ізноў прывезьлі ў Маскву дый нанава саборам судзілі за новавыкрытыя памылкі перакладаў. Цяпер Максім Грэк тройчы падаў ніцма перад саборам, каяўся, прызнаваўся ўжо да памылак, апраўдваўся людзкой слабасьцяй і недасканаласьцяй, ізь сьлязьмі ў вачох прасіў дараваць яму памылкі, маліў у мітрапаліта Данілы й саборнага духавенства зразуменьня й літасьці. Дый нічога не памаглі ні мольбы, ні каянкі, ні самапаніжэньні. Гэтым разам сабор адлучыў, на дадатак, Максіма Грэка ад сьвятых тайнаў, і яго, скаванага, павалаклі ізноўка ў цямніцу, цяпер ужо ў Атроцкі манастыр у Цьверы.

Пазьней Максім Грэк прасіўся ня раз у вялікага княэя пусьціць яго назад у Грэцыю, на Афонскую гару ў манастыр, дый дарма. Бяз выніку засталіся й няўтомныя захады-просьбы Афонскіх манахаў дый заступніцтвы антыяхійскага й канстантынопальскага патрыярхаў ад імені ўсяго сабору дый патрыярхі ярузалімскага. Усе гэтыя старанні лёс Максіма Грэка канчаткова прыпячатвалі, бо вялікі князь і мітрапаліт Даніла, калі пабачылі, якую павагу й пашану мае іхны зьняволены «гарэтык» сярод найвышшых галоваў усіх праваслаўных цэркваў, баяліся выпускаць яго ўжо хоць-бы й дзеля таго, каб ён не раскрыў перад праваслаўным сьветам невуцтва й забабоннай цемнаты тагачаснага маскоўскага духавенства, вялікакняжага двара дый усяго маскоўскага грамадзтва[18].

Калі толькі Скарына, сам перакладнік рэлігійных і царкоўнаслужэбных кнігаў, чуў тады ў Вільні пра трагічную долю Максіма Грэка - падарожжа да Масквы не магло выглядаць яму шматабяцаючым. І тым больш, што блізу гэтым самым часам дужа няпрыемная прыгода ў Маскоўшчыне здарылася й зь віленцам, якога Скарына добра знаў і зь якім даводзілася быць яму ў блізкай сутычнасьці ў выдавецкай справе - купцом Багданам Онкавам-Анкевічам. Пра гэты факт, зьвязаны беспасярэдня зь Вільняю, Скарына ўжо напэўна мусіў чуць і ведаць.

На аснове апублікаваных маскоўскіх архіўных матар'ялаў можна сьцьвердзіць, што ў Кракаве, 30 сакавіка 1527 году, паслом вялікага князя маскоўскага Васіля Іванавіча - Івану Васілевічу Ляцкаму дый дзяку Ялізару Цыплятаву - ад імені караля й вялікага князя Жыгімонта Казіміравіча быў уручаны сьпіс гвалтаў і крыўдаў, якіх дазналі падданыя Вялікага Княства Літоўскага на тэрыторыі Маскоўшчыны або на сумежных Маскве валасьцёх Літвы, з дамаганьнем гвалты й крыўды спыніць, пакрыўджаным «справядлівасьць учыніць без адвалокі» дый вінаватых пакараць. У гэтым сьпісе, між іншым, пададзена й наступнае:

«Да мешчанина виленского Богдана Онкова на (Велико)лутцкой дорозе розбили, листы у него отняли Можайских и от Шемячича; в одном листу четыреста коп широких грошей, а в другом листу пять сот коп грошей, полтораста рублев денег готовых, чара серебряна позолочена, ложка, святость; и князь велики приказал дать на поруку их розбойников, Андреа да Ждана Перетрутовых детей и сына Жданова Мартына, водлуг ему умовы и отворота не учинили»[19].

Блізу празь месяц, 27 красавіка 1527 году, пасьля павароту да Масквы, тыя самыя паслы перадалі князю Васілю Іванавічу ад Жыгімонта Казіміравіча другую копію сьпісу маскоўскіх гвалтаў, у якой справа аграбленьня віленскага купца Багдана Онкава-Анкевіча апісаная крыху іншымі словамі дый шырэй:

«Да говорили бы есте от нас брату нашому (вялікаму князю Васілю Іванавічу), что мешчанин наш виленски, Богдан Онкевич поехал был, навпоминаючыся довгу своего, что ему винны были Ошемячич и Можайскій; ино его в земли великого князя розбито и многи товары и теж тыи листы записныи, которыи в себе мел на тыи долги свои, то теж ему взято, где ж тых розбойников, Андрея а Ждана Перетрутовых, на которых он жаловал, поимано и за поруку их подавано; ино как будучи нашим послом у великого князя, наши послы до великого князя бояр посылали и им сами говорили, абы тому подданому нашему справедливость была вчинена, и на он час тому справедливость ся стати не могла. И брат бы наш, велики князь, и теперь казал справедливость тому учинити без одволоку»[20].

Названыя ў актах прозьвішчы Мажайскага й Шэмячыча належаць северскім удзельным князём: старадубскаму князю Васілю Сямёнавічу Мажайскаму дый ноўгарад-северскаму Васілю Іванавічу Шэмячычу. Калі, як згадаваецца ў другой актавай вэрсіі, справа «разьбіцьця» Багдана Анкевіча падымалася ў Маскве ўжо раней - «будучы нашым паслом у вялікага князя» - дык сам факт аграбленьня мусіў здарыцца найпазьней у першай палове 1526 году, бо «веруючыя лісты» паслом, ваяводзе полацкаму Петры Кішцы дый маршалку й пісару Вялікага Княства Літоўскага, старасьце слонімскаму Богушу Багавіціновічу былі выстаўленыя ў Варшаве Жыгімонтам Казіміравічам 11 жнівеня 1526 году, і хутка пасьля гэтага яны да Масквы й ад'ехалі[21].

Зьмест прыведзеных вышэй дакумэнтаў цікавы й важны для Скарынавае біяграфіі з колькіх гледзішчаў. Багдан Онкаў, ці Анкевіч, сын купца й райцы места віленскага, як ведама, фінансаваў Скарынавыя праскія выданьні. На некаторых экзэмплярах выдадзеных там кнігаў, - прыкладам Псалтыра, кнігі Ёва, Сыраха, Эклезіясты, - рукою, магчыма самога Скарыны, паробленыя прыпіскі: «А то ся стало накладом Богдана Онкава сына, радцы места виленскаго»[22].

Адзначыць, найперш, трэба факт вялікіх грашовых сумаў, якімі Багдан Онкаў-Анкевіч апэраваў. Для ўсьведамленьня сабе, чаго былі тады вартыя 900 коп грошаў, пазычаных Анкевічам князём Мажайскаму й Шэмячычу, можна прывесьці факт, што Полацак, другое па вялічыні й багацьці посьля сталічнае Вільні места Вялікага Княства Літоўскага, плаціў тады ў скарб вялікага князя 400 коп падатку ў год. Дык апіраючыся на грашовую дапамогу вось гэтага багатага віленскага купца-фінансьера, Скарына й мог выдаваць свае раскошныя праскія кнігі.

Калі Багдан Онкаў-Анкевіч і празь вялікага князя Жыгімонта Казіміравіча ня мог дабіцца звароту ні зрабаваных грошаў і маёмасьці, ні навет «запісных лістоў», хоць рабаўнікі былі ведамыя й схопленыя, дык прычына гэтага найскарэй была тая, што адказным перад Анкевічам за доўг Шэмячыча гэтым часам стаў ужо сам вялікі князь маскоўскі Васіль Іванавіч. А сталася гэта таму, што тры гады перад гэтым, у 1523 годзе, вялікі князь Васіль Іванавіч займеў нейкае падазрэньне супроць князя Шэмячыча й клікаў яго да Масквы. Князь Шэмячыч вычуваў подступ і да Масквы ня ехаў. Тады князь Васіль выслаў яму «апасныя граматы» - урачыстыя, з прысягамі й заклінаньнямі парукі, - ад сябе й ад маскоўскага мітрапаліты Данілы. Мітрапаліт гарантаваў князю Шэмячычу асабістую незачэпнасьць, прысягаючы «на образ Пречыстыя, да на чудотворцев, да на свою душу». Калі Шэмячыч апасным лістом у канцы паверыў і да Масквы прыехаў, князь Васіль загадаў схапіць яго й кінуць у цямніцу. Мітрапаліт-жа, які браў яго гэтак урачыста «на сваю душу», не заступіўся за зьняволенага ні словам. Маёмасьць Шэмячыча князь Васіль Іванавіч сканфіскаваў, а гэтым самым перайшлі на яго й усе даўгавыя забавязаньні, што ляжалі на гэтай маёмасьці. Дык вярнуць доўг Багдану Анкевічу князь Шэмячыч ужо ніяк ня мог. А князь маскоўскі Васіль Іванавіч, як відаць з вышэй прыведзеных актаў, варочаць гэты доўг за яго таксама ня зьбіраўся. Вось таму заставаліся бяз выніку ўсе дыпляматычныя захады ў справе даўгавое належнасьці Анкевічу дый шчэзьлі бязь сьледу «запісныя лісты», дакумэнтная падстава для спагону гэтага доўгу, якія для рабаўнікоў Ператрутавых былі зусім бязвартаснымі паперынамі. У 1529 годзе князь Васіль Шэмячыч у зняволеньні князя Васіля Іванавіча й памёр[23]. Факт аграбленьня ў Маскоўшчыне ведамага віленскага купца й немагчымасьць дабіцца звароту ані зрабаванае маёмасьці, ані навет «запісных лістоў», напэўна, былі галоснымі ўва ўсёй тагачаснай Вільні. Мусіў ведаць пра гэтае здарэньне й Франьцішак Скарына. І гэтая прыкрая прыгода ў Маскоўшчыне з выдатным віленскім мешчанінам, якога Скарына добра знаў, не магла быць заахвочаньнем да падобнага падарожжа ў тую-ж Маскву самому Скарыне.

І ўсё-ж, нягледзячы на ўсе вышэй прыведзеныя яскравыя прыклады маскоўскае жорсткасьці ў абыходзе з чужынцамі, якія маглі стрымліваць Скарыну перад падарожжам да Масквы й як лекара, і як перакладніка рэлігійных кнігаў, і як выдаўца й друкара, і навет як звычайнага купца, - ехаць да Масквы ён усё-ж наважыўся. На довад гэтага маем сяньня хоць і скупыя, але зусім пэўныя весткі. Да разгляду іх, як і самога Скарынавага падарожжа да Масквы, далей і пярэйдзем.

3

Сто год таму, у 1862 годзе, у весьцях венскае Імпэратарскае Акадэміі Навук, гісторык Язэп Фідлер апублікаваў працу «Спроба зьяднаньня расейскае царквы з рымскаю ў ХVІ стагодзьдзі». Напрыканцы яе Фідлер прывёў даслоўны лацінскі тэкст цікавага дакумэнту да гэтага пытаньня, які ён знайшоў у венскіх архівах, - копію інструкцыі караля польскага й вялікага князя літоўскага Жыгмонта Аўгуста свайму паслу пры папе ў Рыме Альбэрту Крычку[24]. Інструкцыя гэтая не датаваная, але пісаная яна нейдзе на самым пачатку 1553 году й дае пагляды Жыгімонта Аўгуста й ягонае сэнатарскае рады ў справе наступнай:

На падставе даручэньня й паўнамоцтваў з Масквы, нейкі Немец Ёган Штайнбэрг на працягу 1552 году чыніў у Рыме энэргічныя захады перад папаю Юльянам ІІІ у справе наданьня каралеўскага тытулу й кароны тагачаснаму вялікаму князю маскоўскаму Івану Васілевічу Грознаму. Іван Грозны за карону абяцаў прызнаць над сабою духоўны аўтарытэт папы дый пастарацца давесьці да зьяднаньня цэркваў маскоўскае праваслаўнае з рымскаю. Папу справа гэтая вельмі зацікавіла й да маскоўскае прапановы паставіўся ён прыхільна, тым больш, што пасьля спадзяванага зьяднаньня Маскоўшчыны з Рымам меў надзею ўлучыць яе ў плянаваны паход хрысьціянскіх дзяржаваў супроць пагражаючае тады ўсёй Эўропе Турэччыны. Аднак-жа, перш чым прыняць у гэтай справе нейкія пастановы й пачыніць канкрэтныя крокі, папа даручыў пратэктару Польшчы пры сваім пасадзе, кардыналу Мафеі, паведаміць аб усім і зацікаўленага, напэўна, вельмі гэтым пытаньнем суседа Маскоўшчыны, вялікага князя літоўскага й караля польскага Жыгімонта Аўгуста, з просьбаю заняць у гэтай справе становішча.

Вось у вадказ на паведамленьне з Рыму пра захады Грознага ў справе каралеўскага тытулу й кароны была й пісаная інструкцыя Жыгімонта Аўгуста свайму паслу пры папе, Альбэрту Крычку, з даручэньнем перадаць пагляды караля й ягонае сэнатарскае рады папе й адпаведнай кардынальскай кангрэгацыі. У інструкцыі Жыгімонт Аўгуст даводзіў, што князь маскоўскі яднацца шчыра з каталіцкаю царквою ніколі ня думаў і ня думае. Ідзе яму толькі пра тое, каб вымануць сабе ад папы каралеўскі тытул і карону. Пра зьяднаньне гаворыць ён цяпер толькі дзеля свае знанае прагнасьці тытулаў, бо-ж ведама, што маскоўскі князь дамагаецца ўжо навет таго, каб яго называлі царом. Паводля Жыгімонта Аўгуста, ніякае дапамогі маскоўскі князь не дасьць і ня можа даць папе й у паходзе супроць Туркаў. У выніку наданьне маскоўскаму князю каралеўскага тытулу й кароны ня прынясе аніякае карысьці папскаму пасаду й хрысьціянству. Для Жыгімонта-ж Аўгуста й ягоных дзяржаваў крок гэты ня толькі не пажаданы, але палітычна вельмі шкодны й нябясьпечны. На падмацаваньне правільнасьці цьверджаньня, што Масква й князі маскоўскія ненавідзелі й ненавідзяць Рым і каталіцтва, Жыгімонт Аўгуст прыводзіць у інструкцыі цэлую чараду довадаў і гістарычных фактаў. Між іншым, дае ён і гэткі канкрэтны прыклад:

«Nec sаnе dеhinс ulium рrаеter vаnа рrоmіssа ехtіtisse іn cо, uеl іn Моsсоrum quopіаm рrореnsае еrgа Romanam еt Cаtho1ісаm Ессlеsiаm vоluntatis аrgumentum, quin cum Diuo parente nostro regnante quidam de subditis eius pio studio ductus sacram scripturam lingua Russica imprimi et in lucem aedi currasset, et ad Moschos venisset, publice eos libros iussu Рrіnсірis соnсrеmatos esse, рrорtеrеа quod а Rоmаnае ecclesiае addicto, еt іn locis eiusdem authoritati subjectis editi essent. Tantum est genti insitum odium latini et Romani nominis; ita ut quamuis sancti deigrati se in potestate Romani Pontificis fore, neutiquam credendum sit, ex animo id promitti, aut certum firmum ac diuturnum fore»[25].

У